(профессор Ш.Нағимовтың Атырау қаласының тұрғыны Әбілдаева Гүлзадамен сұхбаты)
Мен - ұзақ жылдар бойы шамам келгенше өлке тарихын зерттеп жүрген адаммын. Көп уақытым облыстық мемлекеттік архивтің түрлі қорларын ақтарумен өтіп келеді. Өткен жылдың күз айларының бірінде архив залынан қазақтың бір жас әйелінің өзінің аталарының тағдырын анықтауға құлшыныс білдіріп жүрген кезіне тап болып, ол кісінің өзінің алдына қойған мақсатын орындау үшін ешқандай да қиындықтардан бас тартпай, қалай болса да аталарының бастарынан кешкендерін анықтауға қол жеткізгенінің куәсі болып, сол қарындасымның қажырлығына тәнті болған едім. Ол қарындасымның аты-жөні өзі архивтен іздеп тапқан атасы Нысанбаев Ершінің немересі – Әбілдаева Гүлзада, Атырау қаласының тұрғыны екен. Гүлзадамен пікірлесе келе түйгенім: Оның әулетінің көрген қиындықтарын, біздің бүкіл еліміздің көптеген өкілдерінің бастарынан өткен кеңестік кезеңдегі биліктің адам айтқысыз әділетсіздігі мен қорлығы деп қарастыруға болатындықтан осы бір ерекше жандардың тағдырын оқырманмен бөліскенді жөн көріп, Гүлзаданың өзінен сұхбат алған едім.
- Гүлзада, өзіңнің аталарыңды іздеуіңе не себеп болды және ол үшін сен қандай әдістерді қолдандың?
- Бәрі де бір кездейсоқ жағдайдан басталды. 2019 жылдың соңы болатын. Астанада тұратын келінім Ақкүміс телефон соқты: «Гүлзада апа, мектепте балаларға осы күні жеті атасын білуді үйретеді екен. «Жеті атасын білмеген - жетесіз» деген сөз бар көрінеді деп айтып келді балам. Балалар арғы аталарын сұрайды, олар кім болған, қашан қайтқан, қайда жерленгенін білгілері келеді. Мен өз аталарымды жақсы білемін, кім болғанын, қай жерде жерленгенін деген сияқты. Кішкентай кезімізден үйде аталарымыз туралы әңгіме көп айтылатын. Басына да барып тұрамыз. Сіздер жақта аталар туралы еш әңгіме айтылмайды. Қай жерде жерленгенін де білмейді. «Аталарымен ісі жоқ, бұл қалай екен?» деп ойлап қоям іштей» деді. Мен жарытып жауап бере алмадым. Атамның Ерші деген есімінен, соғысқа кетіп оралмады деген әңгімеден басқа ештеңе білмейді екенмін. «Аталарымен ісі жоқ» деген сөз намысыма қатты тиді. «Таяқ еттен өтеді, сөз сүйектен өтеді» деген рас екен. Ойға қалдым. Шынында да, атам туралы неге айтылмаған отбасымызда? Әжеміз Балым 90–шы жылдарға дейін өмір сүрді. Атамыз туралы тіс жарған жоқ. Атамыз туралы неге бізге ештеңе айтпады екен? Оның ар жағында қандай сыр бар? Бала кезден естіген бір әңгіме - атамыз Ершіден 43-тің жазғытұрым мезгілінде «соғыста жараландым» деген бір хаттың келгендігі. Содан басқа әңгіме білмейміз. Әулеттің үлкендерінен сұрастыра бастадым. Әкем ерте дүние салғанмен, әкемнің аға-апалары бар. Осы күні Ақтау қаласында тұратын Салима апа, Ракушада тұратын Қалима апа бар, бүгінде дүниеден озған Асау аға бар, басқа да ағайындардан сұрастыра бастадым. Солай іздеу басталды. Бұл іске жалғыз мен емес Ерші атамыздан тараған барлық балалары мен немерелері жұмылды.
- Соғыстан бері көп жыл өтті ғой. Аталарың туралы мәлімет таба алдыңыздар ма? Қандай мәліметтер шықты?
- Алғашында әулеттің үлкендері, ағайын-туғандардан сұрастыра бастадық. Олардың есте қалған оқиғаларынан көп мәлімет білдік. Ол мезгіл - 2020-шы жылдары короновирустың басталған уақыты. Архивке бару кейінге шегерілді. Кейін архивтерден де құжаттар табылды.
Атам Ершінің әкесі - Нысанбай Арыстанов (Жастабан Таздың Байсарысы), анасы Разия Өтеғалиева (Кердері руынан). Ерші 1893-ші жылы Бесарал ауыл советі Орал губерниясы Редут болысында дүниеге келген. Ершінің өзімен бірге туған Кенжеш деген ағасы, Сары, Боран, Әлтекен деген інілері, Шәйекен, Слупан деген қарындастары болған. Кенжештен басқасының тегі - Нысанбаевтар. Кенжеш тұңғыш немересі болғасын, атасы Арыстан бауырына басып, тегі Арыстанов болып жазылған. Ершінің атасы Арыстан құран ұстаған кісі болған дейді. Арғы аталарында сынықшы болған, адам емдеген екен. Аяғы сынған малды кетіп бара жатырған жерінде салатын қасиеті болған деген аңыз әңгімелер бар. Ершінің әкесі Нысанбай да құран ұстаған, қасиеттен құр болмаған. Анасы Разия сол кезде ауқатты байдың қызы болған. Шаруаға пысық, қолынан келмейтін өнері жоқ, еңбекқор, сөзге шешен, көзі ашық адам болған. Бұл жерде айта кететін жай, ғасырлар бойы 1920-шы жылдарға дейін елімізде араб алфавиті қолданылып, біздің қазіргі айтып отырған ата- әжелеріміз арабша сауатты болған. Ерші атамыз Өтес Таздың қызы Балыммен отау құрады. Атам еңбекқор, әділ, өте қайсар, тік мінезді кісі болған. Айналасындағылардың қамын ойлап жүретін, өз ортасына қадірлі, сыйлы болған. Балым әжем керісінше, мінезі жұмсақ, көп сөзі жоқ, адамға қарсы келмейтін, шаруақор, шебер, өте сабырлы адам болды.
Атырау облыстық мұрағатында 1923-ші жылғы қырқүйек айында өткізілген сайлау құжаттарында Орал губерниясы Гурьев уезі Редут болысына қарасты Бесарал ауыл советінің сайлаушыларының тізімі сақталған. Ол тізімде «Арыстанов Кенжеш, Нысанбаев Ериш, брат Сары, отец Нысанбай, мать Разия, жена Балым» деп тіркелген (АОМ. Қ-2. Т-4. І-5. Б-118).
Батыс Қазақстан Облыстық мұрағатында 1925-ші жылғы «Похозяйственный список населения Редутской волости Гурьевского уезда Уральской губернии» атты құжат сақталған (ГАЗКО. Ф-1. О-1. Д-186. С-55.) Бұл құжатта Редут болысы Бесарал ауыл советінің отбасы тұрғындарының саны көрсетілген. Құжатта отбасындағы ер адам мен әйел адам саны бөлініп жазылған. Кенжеш Арыстанов пен Ерші Нысанбаев ол кезде отбасын құрғандықтан екі отбасы ретінде жазылған, бірақ бәрі бірге тұрған. Құжат бойынша 1925-ші жылы аталарымыздың отбасында алты ер адам, бес әйел адам, барлығы он бір адам болған. Атымен атасақ, олар әкесі Нысанбай, анасы Разия, балалары – Кенжеш, Ерші, Сары, Шайекен, Слупан, Боран, Әлтекен, келіні – Балым, немересі – Мұхлиса (Кенжештің қызы, Кенжештің әйелі ерте қайтқан).
Атырау (бұрынғы Гурьев) облысының әкімшілік-аймақтық бөліну тарихы туралы Анықтамалық (1920-2000ж.ж.) кітабына сүйенсек, 1928-ші жылы болыстар таратылып, орнына 6 аудан және Гурьев округы құрылады: Олар: Новобогат, Жаманқала, Есбол, Қызылқоға, Доссор, Жилокоса аудандары еді.
1932-ші жылға дейін Ерші атамыз Бақсай совхозында (Таңдай жерінде) бас шабан болып жұмыс жасайды. Бас шабан жауапкершілігі өте үлкен жұмыс болған. Совхоз малының көздің қарашығындай аман сақталуына жауап беру, мал басын көбейту, шығынға ұшыртпау.Осы талаптардың орындалмауына байланысты талай малшы жауапқа тартылған оқиғалар көп болған. Таңдай жерінде Ерші атам мен Балым әжемізден Батан 1926-шы жылғы, Камон (шын аты Калима) 1930-шы жылғы, Салима 1933-ші жылғы ұл-қыздар дүниеге келеді. Байқасақ, балаларының есімін құран сөздерімен қойған. Бұл ата-әжеміздің құранға жақын адамдар болғанын көрсетеді. Бала кезімізде Балым әжеміздің жасырын ораза ұстап, намаз оқығанын көзімізбен көрдік. Ол кезде құранға жақын адамдар қудаланған заман болғанын білеміз. Молдалардың талайы атылып кеткені де белгілі.
1933-ші жылы Бақсай совхозынан бөлініп шыққан Таңдай совхозының 3 фермасын Жайықтың арғы бетіне Сарыкөл жаққа көшіреді. Бұрынғы отырып қалған ата мекенін тастап көп малшылар Сарыкөлге барғысы келмейді. Совхоз жұмысшылары болғандықтан амалсыз көшкен болу керек. Кенжеш пен Әлтекен Таңдайда қалады. Ерші өз отбасымен, әкесі Нысанбай, анасы Разия, інілері Сары, Боранмен Сарыкөлге көшеді. Кейін Нысанбай қартқа Сарыкөлдің топырағы бұйырады. 1933-ші жылы Гурьев ауданынан бөлініп, Есбол ауданы құрылады, орталығы – Кулагино. Сарыкөлдің жері Есбол ауданына қарайды. 1938-ші жылы Гурьев ауданы таратылып, орнына Бақсай мен Мақат аудандары құрылады. 1944-шы жылы Қызылқоға ауданы құрылып, Сарыкөлдің жері Қызылқоға ауданына өтеді. 1933-ші жылдан 1944-ші жыл аралығында Сарыкөл жері Есбол ауданына қараған. 19-шы ғасырда өмір сүрген исі қазаққа аттары белгілі Асау би мен Тұрлан батырдың бейіті Сарыкөлде. 1937- ші жылы сол маңда дүниеге келген Ершінің баласын «Атын Асау қойыңдар артынан Тұрланы болар» - деп, Разия анасы баланы батырларға теліп, есімін Асау деп қойғызады. Айтқандай-ақ, 4 жылдан кейін 1941-ші жылы дүниеге тағы бір ұл келіп, оның есімін Тұрлан деп қояды. Сол жылдары отау құрып үлгерген Боран інісінде бала болмай, Асауды Боранға атап беріп, Асау Боранның баласы болып саналады.Салима (Ершінің қызы) апамыздың сөзінен білгеніміз, аталарымыз Сарыкөл жерін мекендеген. Сол жерде қыстақтары болған. Сарыкөл жерінің аумағы үлкен, аталарымыз Сарыкөлдің Доссорға жақын шетінде отырған. Жазда Төбеқұдық, кей жылдары одан әрі Тайсойғанға жақын жайлауға шығатын болған. «Тайсойғанда тары көп өсетін. Жазда өте қашықта орналасқан Тайсойғаннан күйлі адамдар барып, қап-қап тары теріп, арбаға тиеп келіп, сосын соны әкеліп сатады. «Әкемнің Саркөлдікіміз, Байсарымыз дейтін әңгімесі құлағымда қалып қойыпты» деп еске алады Салима апа.
«Әкем Ерші, көкелерім Сары мен Боран совхоздың бір –бір отар қойын бақты. Біздікілер бірге жүретін, жайлауда 3 үй тігіп отыратынбыз. Мал басын көбейткендерге совхоз ол кезде «байрақ» беретін. Сыйлыққа 5-6 қой, сиыр беріп жатады, соны «байрақ» дейтін. Біздікілер «байрақ» алып жататын. Шопан отбасында әйел, бала бәрі тынымсыз еңбек ететін. Қозыларды қойдан бөлек жаяды. Қозы бағуға балалар жүретін. Әйелдер жүн иіреді, киіз басады. Бос жүретін адам болмайды. Соғысқа дейін жағдайымыз жақсы болды. Жеке меншік жылқы, түйе, сиыр, қой болатын. Бала кезімде есімде, ауылды аралап, жүн дорба арқалап жүріп, сабақ оқытатын адам болатын. Әкем содан оқу оқитын» деп еске алады Салима апа.
Бұл жылдары елімізде үшінші алфавит ауысып жатырған мезгіл. 1920-шы жылдарға дейін төте жазу одан кейін латиница болса, оншақты жылдан кейін ол кириллицаға ауысып, бұрынғы сауатты адамдардың бәрі аяқ астынан сауатсыз немесе шала сауатты болып шыға келеді. Елде «ликвидация безграмотности» жұмысы жолға қойылып, курстарда оқыту кең қарқынмен жүргізілді. Совхоз басшылары жұмысшыларын соғысқа аттандыра ма, әлде сауатсыздықпен күреске аттандыра ма деп дал болып, совхозға жұмысшылар жеткізе алмай,бастары әбден қатқан кез еді. Салима апа өзінің әкесі және туысқандары туралы әңгімесін былай деп жалғастырды: «Ерші әкем қайың (арықша, сымбатты) қара кісі, Сары мен Боран көкемдер ақшыл, бәрі де бойшаң болатын. Тұқымда аласа кісі болған жоқ. Сары көкемнің мінезі жұмсақтау, Ерші пен Боранның мінезі қаттылау, бірақ ақылды, әділ. Ақылмен айтатын болғасын болар, ол кезде інісі ағасына қарсы келмейді. Біз Боран көкеммен бірге тұрдық. Боран көкем ағаларының сөзімен жүретін, үлкенге қарсы келіп көрген жоқ. Әңгімешіл, қуақы, ашық мінезді. Адамды бөтенсімейді. Тез араласып кететін. Жазда жайлауға шыққанда мал араласып кетпесін деп, бөлек-бөлек отырамыз, кейде қырдың үстінен көрші үйдің төбесі көрініп қалады. Кейбір үйлер көрінбейді. 1-2 құдықтың басында 1 шабан отарымен отырады. Жайлауға көшкен кезде кейде былтырғы құдық құлап, кейбірінде су болмайды. Содан сол құдықты тазалап, қайта қазады, кейде басқа құдық қазады. Көкелерім керім қайратты болды. Бой жеткенге дейін күрекпен жерді құдықтың сыртына лақтырып тұрады, тереңдеген кезде балшықты шелекке салып, жоғарыға жіберіп тұрады. Солай әбден тереңдеп су шыққанға дейін қазады».
Менің көздері тірі апаларымнан білгенім, Ерші атамыз балаларын Таңдайда интернатта оқытқан. 1941-ші жылы қызы Камиланы да сонда 1-ші сыныпқа береді. Ол кезде ұлы Батан Таңдайда оқуда болған. 1942-ші жылдың басында Ерші атамыз Таңдайға барып, Калиманы қысқы каникулға Сарыкөлге алып келеді. «Жер шалғай, қыс мезгілі шанаға түйе жегіп, 1-2 күн жолда қонып, ауылға жеттік. Бір қонған жеріміз иә Доссор, иә Мақат дәл білмеймін. Әкем: «жазда кері көшеміз, сонда оқуыңды жалғастырасың» - деді. Бірақ одан кейін оқудың сәті түспеді» деп, Камон апа есіне алады. Таңдай мен Сарыкөл Жайықтың екі жағы, тіке түссе қашық емес. Соғысқа дейінгі кезде Сарайшық тұсында паром болған. Жазда Таңдайдан Сарыкөлге, иә кері көшкен кезде, бүкіл ірі мал, түйе арбаға тиеген зат, совхоздың қойлары сол паромға тиеліп көшетін болған. Қыс күндері мұздың үстімен жүретін болған. Бірақ Сарыкөлге тіке баруға орта жолда, қысы жазы қатпайтын, үлкен сор кедергі болған. Сол себепті жол ұзарып, сорды айналып, Доссорға жақындап келіп, Сарыкөлге бұрылып барады екен. Қыс мезгілдері Доссорға соғып, қонып та қалатыны болған. Соғыстан кейін паром Махамбеттің тұсына ауысқан.«1942- ші жылдың басында Боран көкем соғысқа кеткенде, біздер қыстақта едік. Ол кезде Тұрлан аяғын жаңа тәй басып жүрген мезгіл. Ортасын пешпен бөлген үйдің бір жартысында біздер, екінші жартысында Боран көкемдер тұратын. Қыстың бір күні түйе шанамен соғысқа алып кетті» дейді Салима апа.
1942-ші жылдың мамыр айында Ерші өзінің және соғысқа кеткен інісі Боранның отбасымен Сарыкөлден кері Таңдайға қарай көшіп, Бақсай совхозына №2-ші фермаға бас шабан болып жұмысқа тұрады. Бұрынғы өзінің жасап кеткен совхозы.
Сол кезде қалыптасқан жағдай туралы Калима апа былай деп еске алған еді: «Әкем елге сыйлы кісі болды. Бір түнде әскери киінген кісілер келді, қызметте жүрген кісілер. Шай ішіп, ет жеді, біздер жатып қалдық. Таңертең тұрғанда әкем жоқ, түнде сол кісілер алып кетіпті. Бірінші Таңдайда болған, артынан қалаға (Гурьевке) алып кетіпті. Әкемнің артынан мамам мен Әлтекен (Еріштің інісі) екі рет барды. Бірінші барғанда кездесіп, тамағын беріп, сөйлесіп келді. Соның артынан сот болып, соғысқа барамын деген соң, соғысқа алып кеткен. Кетерде сондағы милиция кісіге: «Осы қалада Шайекен деген қарындасым тұрады. Соған хабарымды айт»,- деп тапсырып кеткен екен. Мамам мен Әлтекен екінші барғанда, әкемді соғысқа алып кеткен, кездесе алмайды. Сосын Шайекеннің үйіне барып, содан хабарын естиді. Ол кезде Тұрлан емшектегі кішкентай бала, түнде жылайды, ешкімге көнбейді. Мамам кеткен кезде, оны түнде Руқия жеңгеміз (Боранның әйелі) бағады. Әкеміз кеткеннен кейін көрмеген қиындығымыз жоқ, совхоздың малын тапсырып, қайда екенін білмеймін, көштік. Дүние-мүліктен, малдан ештеңе қалған жоқ. Қызыл киіз үйіміз бар еді, жазда тігіп отыратын, ол да кетті. Дымсыз қалдық. Білмеймін қалай екенін, айналада ел болмады ма? Жалғыз болдық. Бір аралда қыстап шықтық» деп Камила апа күрсіне еске алады. « Разия шешем айналадағы шабандардан сойған қойдың терісін жинап алып келеді. Оларға теріні тастамаңдар, жинап қойыңдар деп тапсырып қояды. Терінің жүнін жұлып, тазартып, төртке бөліп, темірдің үстіне қойып үйтеді. Сосын қызыл шоққа салып көміп, пісіреді. Сосын аппақ қылып жуып, бізге береді. Соны жеп тоямыз. Сосын тары, шөп жинаймыз. Соны мамам ұнтақтап, суға салып сорпа, иә кәші жасайды. Түсте де, кешке де соны жейміз» деп еске алады Салима апа. Одан әрі Салима апа: "Біздің қыстақ Үштұрба жақта болды. Совхоздың қыстағы. Бір жылы күзде жаңбыр аралас қар жауып, қатты жел тұрып боран басталып кетті. Күн бата бастады. Үскірік жел. Қой ығып кетті. Батан қойдың артынан кетті. Мен оның артынан шықтым. Ыққан қой тоқтамайды. Аяғымда жұп-жұқа етік, үстімде жұқа бешпет, басымда жібек орамал. Батанның аяғында кирзовый бәтеңке, балтырына кигені ескі етіктен кесіп алынған қоныш. Айнала түтеп тұр, дым көрінбейді. Қой қайыруға келмейді. Түс қайта шыққаннан түн болды. Дымымыз қалмай шаршадық, суық жел өтіп барады. Тек қойдың артынан еріп кетіп бара жатырмыз. Қойды жоғалтуға болмайды. Совхоздың малы, сотталасың! Қай жерде екенімізде де білмейміз. Бір кезде ыққан қой бір нән мая пішеннің маңдайына тірелді. Мен әрі қарай жүре алмай, ес- түссіз құладым. Қойдың тұяғының астында жаттым, қой тоңғаннан бірінің үстіне бірі шығып жанталасып жатыр, мен астында қалдым. Қойдың астында қалып аман қалғанмын, сірә. Қойдың асты жылы болады екен. Одан басқа үсіп өлетін едім. Үйдегілер біздер көре ме деп, артымыздан қамыс жағып, от қойған. Таңда завферма артымыздан шанамен іздеп шығып, тауыпты. Шанаға киіз төсеген екен, мені шанаға салып, үстіне қойды ерту үшін шөп салған. Үйге келгесін завферма қой сойып, ет асады. Үйдегілер қойдың сорпасын нән шылапшынға құйып, мені сорпаға шомылдырды. Сосын көрпенің тысын суырып алып, ол кезде жұқа жамылғы жоқ, соған орап тастады. Завферма ағай ертеңгі күні қаладан қаздың майын тауып әкеліп, соны жақты. Бет, қол, аяқ терілері, тырнақ түгел түсіп қалды. Содан үш ай жаттым. Батанның аяғы үскен, башпайлары түсіп қалды".
Бұл балалық шақтан апаларымның естеліктері. Бұдан қазір түсінетініміз - Ерші атамды бір түнде әскери киінген кісілер келіп алып кеткені. Ол кеткеннен кейін артында қалған отбасы қуғынға ұшырайды. Дүние-мүлкі конфискацияланады. Нысанбаевтарға карточкамен де тамақ берілмейді. Фамилияларын Ерешев қылып алады. Елдің арасында отырып ашаршылыққа ұшырайды. Себебі, көмектесуге ел қорқады. Қастарына келем деп кеткен інісі Сары да аяқ астынан мерт болады. Елде сауатсыздықпен күрес қызу жүріп жатқанда, біздің Калима апада жарты класс, Салима апада ол да жоқ, білімсіз қалады. Ершініі «халық жауы» деп атамаса да, отбасы халық жауындай зардап шеккен. Бұл тек естіген әңгімеміз, естімегеніміз, айтылмағаны қанша! Балым әжеміздің Еріш атам туралы жұмған аузын неге ашпай кеткені енді түсінікті.
Ерші қандай кінәсі үшін сотталды? Сотталса да соғысқа өзі сұранып кетті. Елін қорғауға кетті! Елін қорғауға кеткен азаматтың анасын, әйелін, балаларын соншама азапқа салу адамдыққа жата ма?!
2022-шы жылдың аяғында Атырау облыстық мұрағатынан Нысанбаев Ерші атамыздың ісі туралы (қор №385, тізім № 1, іс № 169) құжаттарды таптым. Құжат бойынша Ерші атамыз 1893-ші жылы дүниеге келген, туып өскен жері – Есбол ауданына қарасты Бесарал ауыл советі.
1943-ші жылдың 3-ші қаңтарында Жаманқала поселкесінде орналасқан Бақсай аудандық ІІХК- ның кіші лейтенанты Айтовтың жауап алу хаттамасында былай деп жазылыпты: 1893-ші жылы туған Ериш Нысанбаев Бақсай совхозында №2-ші фермада бас шабан болып жұмыс жасайды. Шала сауатты. Отбасында 5 баласы, қарт шешесі, әйелі бар. Іс Ершімен бала кезінен бірге өскен, сол кезде бірге жұмыстас (аты-жөнін көрсетпей-ақ қояйын) адамның көрсетуімен басталған. Ол бойынша Нысанбаев Ершіге армия қатарына бармау үшін паспорттағы жасын өзгертіп жазған деген айып тағылған. Ерші паспорттағы жасын өзі түзеткенін мойнына алады. Себебіне соғыстан қашу үшін емес, семьясында кішкентай балалары, қарт шешесі болғанын, оларды тастайтын адамы болмағанын айтады. Айтов істің әскери трибуналға жолдануын мақұлдайтыны туралы шешімін шығарады. Қызығы, іс бойынша айғақты зат (паспорт!) жоқ деп жазылған. Яғни, істе түзетілді деп айыптап отырған паспорты жоқ, тіркелмеген. Сонда Ершіге ешбір негізсіз жала жабылуы мүмкін деп ойлаймыз.30-шы қаңтар күні Гурьев облыстық қылмысты істер қарайтын сотта Ерші өзіне берілген соңғы сөзде соғысқа жіберуін сұрайды. Нысанбаев Ершіні 7 жыл бас бостандығынан айыруға үкім шығарылып, үкімнің орындалуы соғыстан қайтқанға дейін шегеріледі.
Сөйтіп, Ерші Нысанбаев 13.02.1943-ші жылы 13-3СБ (арнайы батальон) құрамында соғысқа аттанады. Содан хабарсыз.
Осы мәліметтерге байланысты өзіңнің қандай пікірің бар, неге сол кезде жасы 50-ге келген сенің атаңа байланысты осындай әділетсіздік орын алған деп ойлайсың?
Мен заңгер емеспін. Бірақ бұл іс бойынша бізді толғандыратын сұрақтар көп:
Біріншіден, Ерші 1893-ші жылғы, 1943-ші жылы жасы 50-де. Ол өз өмірінде 3 алфавит алмасуды басынан кешірді. Төте жазуды жақсы білген болар, бірақ малшы адамның жасы егде тартқан кезде енгізілген кириллицаны жақсы оқитын және қатесіз жазатын дәрежеде білді деу қиын. Ол хаттамада өзіне тағылған айыпты да, ауызша дұрыс түсіндірілмесе, өздігінен дұрыс түсініп оқыды деп айту қиын.
Екіншіден, паспорт ол кезде орысша толтырылған. Өзі орысша білмейтін, қазақша шала сауатты малшы адам қалайша паспортты орысша түзетіп жаза алуы мүмкін?
Үшіншіден, тіпті осының бәрі мүмкін дегеннің өзінде іске түзетілген паспорты неге тіркелмеген? Паспорт түзетілген болса іске айғақ ретінде бадырайтып тіркейтіні анық. Істе заттай айғақ жоқ делінген. Паспорт жоқ болса, оның қайда екені, неге жоқ екені анықталуы керек емес пе? Ондай сұрақ туындамаған. Ерші бір адамның көрсетуі бойынша айғақсыз сотталған. Сот Ершінің кінәні өзінің мойнына алуымен шешім шығарған.
Оның соғысқа сұранып аттануының өзі оның соғыстан қашпағанының дәлелі деп санаймын. Осы келтірілген тұжырымдарға сүйеніп, қандай себеппен екенін білмеймін, бірақ, атам Ерші Нысанбаевқа жала жабылған деп санаймын. Ондаған жылдардан кейінгі көзқараспен қарағанда менің де қателесуім мүмкін. Бірақ анық білетінім, ол Отанын қорғауға аттанды. Кінәсі болған күнде де ол кінәсін соғыста өтеді деп санаймын. Еліміздің ел болып сақталып қалғаны да аталарымыздың арқасы. Бәріміз қазіргі өміріміз үшін соларға қарыздармыз. Атына дақ түсіп, елін қорғауға кеткен адамның арқайсысы ақталуға тиіс деп есептеймін. Бауыржан Момышұлы атамыз айтқандай: «Елін қорғау үшін қан майданда қаза тапқан адамның бәрі де Батыр!» Сөйткен Батырларымыздың атында таңба болса өзімізге сын деп білемін.
Ресей Қорғаныс Министрлігінің Орталық Мұрағатының «Память Народа» сайтынан Нысанбаев Ерші атамыздың 17.09.1943-ші жылы 15ОБВ бөлімінен келіп, «годен к строевой» деген медкомиссияның шешімімен, Челябинск ВПП-сынан 18.09.1943-ші жылы «24986»-ға жіберілгені туралы құжат табылды. Соған қарағанда ол жараланып, госпитальда болып, госпитальдан кейін соғысқа қайта кеткен. Сол сайттағы тағы да бір құжат бойынша Нысанбаев Ершінің 30.09.1943-ші жылы УрВО штабының ТО-6803 командасының құрамында майданға кеткені белгілі. Әрі қарай дерек жоқ.
Калима апаның айтуына қарағанда,1943-ші жылдың жазғұтырым шағы ма, күзі ме әкемнен хат келді. Хатында «Оң жамбастан жараландым, елге қайтам ба деген үмітім бар» деген. Мә, Әкем келіп қалғандай болдық! Қуанышымызда шек жоқ, әбігер болдық та қалдық! Шешем қазы жасап: «Әкең келгесін асамыз!» деп алып қойды. Жалтақтап күтудеміз... Бірақ содан тым-тырыс...жым-жырт болды да қалды.Содан ЖЫМ-ЖЫРТ..
P.S. Гүлзаданың мына әңгімесінен кейін жер орта жасқа келген мен де қатты ойланып қалдым. Біз жеті атаға дейінгі өз шежіремізді білсек те, арғы аталарымыз кім болды, олар немен айналысты, арттарына қандай жағымды істер қалдырды деген мәселелерге дұрыс мән бермеппіз. «Қолымды мезгілінен кеш сермедім»,-деп Абай айтқандай, кезінде өзімнің қолымда болған анамнан көп нәрсені сұрап алып қалмағаным үшін қазір қатты қапаланамын. Менің анам 2006 жылы 100-ге келіп қайтыс болды. Мен бала кезімде оқып жүргенде, ол кісі маған: «сендердің мектепте тарихтан оқып жүрген мәліметтерің мүлде қате, оқулықтарыңда қазақтың байларын ешқандай себепсіз қаралап жазылған, олар сендерге мұғалімдерің айтқандай кедейлерді қанаған жоқ, қайта кедей руластарына алдарына мал беріп қамқорлап отырды» дейтін еді. Мен байғұс өзімнің анамның айтқанына сенбей: «қойшы, мама қайдағыны айтасың» деп ол кісіге сенбестік білдірген едім. Ол кісі, шындығында, өзінің жас кезде көрген білгенінің негізінде осындай әңгімелерді айтқанын қазір біліп отырмын. Себебі, біздің жанұямызда 1927 жылы туған Қабдықалық деген ағамыз тәрбиеленді. Үйдегі балалар, біздер оны "кішкентай ақа" деп атайтын едік. Ол 1928-1929 жылдары Мәмбет өңірінің ірі бай болған әкесі Елештен айырылып, жетім қалғандықтан, менің мамам баланы бауырына басыпты. Себебі, Елеш бай болғандықтан 1929 жылы бүкіл малы тәркіленіп, өзін басқа өңірге жер аударып жіберіпті. Ол кісі менің атам Едрестің туған інісі болатын. Ал енді Гүлзаданың отбасына келетін болсақ, бұлардың да советтік жүйеден көрмеген құқайлары жоқ екен. Өзінің туған атасы Ершінің «шыбындай жанын шүберекке түйіп», бармаған жері баспаған тауы болмапты. Осы облыстың өзінде совхоздың малын баққан кезде қара қойдың қамын ойлап, үш бірдей ауданның аумағын шарласа да, бәрібір жаланың кесірінен 50 жасында өз еркімен соғысқа кетуге мәжбүр болып, сол жақтан оралмапты. Ол кісінің жазықсыздан жазықсыз шаталуына тағы да сол қасында жүргендердің опасыздығы мен сатқындығы себеп болған. Ол жылдары ішкі істер бөлімінің ел арасында тағайындаған жансыздары болған. Олар өздерімен бірге тұрып, бір қазаннан ас ішіп жүрген адамдарын бас терісімен сатып жіберіп отырған. Мен өз басым осындай сатқындық пен жауыздықтың бәленбай мысалын білемін. Кеңестік белсенділер қазақтың қылмысқа бергісіз ашықауыздығын жауыздықпен өте шебер пайдаланған. Гүлзаданың атасы Нысанбаев Ершінің басынан кешкен тарихын сол қатыгездіктің айна қатесіз көрінісі деп бағалаудан басқа шарамыз жоқ. Сайып келгенде, Гүлзаданың өзінің атасы Ершінің тағдыры туралы мәліметтерді архив қорлары арқылы іздеп табуы- мақтауға тұрарлық іс деп бағалаймыз.
